PAISAXES RESILIENTES

Metodoloxía:

O curso é fundamentalmente práctico. Os participantes reciben documentación sobre o territorio de estudo , e plantexan propostas en base ao traballo de campo, ás conferencias dos expertos sobre os temas analizados e ao apoio dos titores. O traballo realizado debe servir para descifrar os significados que perviven nestas paisaxes culturais, a modo de comprensión de textos superpostos no tempo, e ha de plantexar unha nova narración que dea novos sentidos aos elementos estructruais do lugar.

Empregaranase técnicas variadas: debuxo, collage, maqueta, texto escrito, esquemas, diagramas, … 

A continuación móstrase o plano da parroquia de Santa Mariña, que será o territorio escollido como traballo de campo.

Temas

O territorio é un ben escaso que é xestionado para explotar os seus recursos (cultivos, pastos, bosques) e establecer actividades (usos residenciais, empresariais, industriais, recreativos). Pero ademais o territorio que vemos, a paisaxe, é a expresión cultural da sociedade que a habita e é tamén o medio que nos proporciona acougo, identidade e calidade de vida. Desde as últimas décadas, o territorio experimenta cambios constantes e veloces que en menor ou maior medida acompañan á evolución e expresión da comunidade local. Neste sentido, o concepto de paisaxe transitoria exposta por Burckhardt a mediados dos anos 80, reflexiona sobre a dualidade da paisaxe como imaxe e como realidade, de modo que cando queremos protexer unha paisaxe debemos analizar como evolucionan ambos os fenómenos.

Ipsen (2006), que afonda sobre esta relación concepto-versus-uso material, clasifica tres situacións de cambio: sincrónico, cando se modifica a imaxe que temos dunha paisaxe á vez que varía o uso que dela facemos; non sincrónico, cando cambia a imaxe que temos dun territorio sen que a súa realidade experimente alteración; ou anacrónico (non propio da época), cando a idea que temos dunha determinada paisaxe non cambia, mentres que o uso que dela se fai sí; cando isto ocorre, as claves coas que desciframos o lugar non se corresponden co que existe. O sociólogo alértanos de que en ocasións un cambio sincrónico, aparentemente perfecto, pode responder a unha redución de disonancia, na que a modernización simplifica en exceso a complexidade do artefacto do que parte, resultando perda de significado cultural e de diversidade ecolóxica.

Seguindo esta idea, observamos que na contorna de Allariz, as paisaxes apenas teñen cambiado no último século: mantéñense a forma das parcelas, a posición dos regos e fontes de auga, as pendentes dos campos, … Sí apareceron novas zonas arboradas onde antes había cultivos ou monte baixo, algunha nova estrada que zigzaguea circunvalando os caseríos, algunha extensión de monocultivos de contundente xeometría cartesiana, e construcións illadas produto de intervencións regladas ou crecementos espontáneos.

Tamén foi cambiado a composición da poboación, en número, idade e profesión, diminuíndo considerablemente ata a práctica desaparición a presencia de familias novas adicadas ao sector primario. Por outra banda, en cambio, é salientable o continuo formigueo de visitantes camiñando polos sendeiros.

O traballo trata de detectar os trazos que caracterizan a atmosfera do lugar, aquela que se aprehende dende a contemplación, ou dende a experiencia do espazo ao longo de moitos anos. Pode referirse a elementos contundentes, como a silueta dos montes recortada no horizonte, pero tamén recolle outros elementos ou situacións máis sutís e fráxiles: os pequenos montículos e cambios de pendente que rompen a monotonía da chaira, o limiar entre a zona arborizada e os campos, a xeometría alveolar acentuada nos cruces de camiños, os bolos de granito… O conxunto de todos eles conforma a linguaxe da xente co lugar, os signos cuxos significados a modernización debe recoñecer, respectar e , se fose o caso, evolucionar.

O traballo de a desenvolver apoiarase nos seguintes traballos e conceptos:

• A análise dos elementos xeográficos e morfolóxicos (Schoebel, 2017)
• O concepto de paisaxe Transitoria ( Burkhard)
• O concepto de paisaxe Modular ( Ipsen, 2006). O autor fai unha reflexión sobre a necesidade de definir a identidade do espazo habitado a partir da percepción que a sociedade actual ten sobre el. O entendemento do lugar e da paisaxe, das características que os diferencian respecto a outros territorios, prodúcese dende a interpretación que cada individuo realiza en base ás claves que a cultura propia lle confire. Esta percepción do espazo, dende a que cada persoa constrúe unha relación propia co medio que lle rodea, debe ser tida en conta á hora de ordenar e poñer en valor o territorio.
• A análise visual segundo Kevin Lynch, que indaga os elementos desde os que é posible analizar a imaxe que a cidade produce: as vías, os bordos, os barrios, os nodos e os fitos, aplicados ao territorio rural.
• A psicoxeografía: a influencia que día a día, o medio que nos rodea exerce nas nosas emocións e comportamentos, determinando subrepticiamente accións e estados de ánimo. Para explicar esta relación, o científico Collin Ellard (2016) expón unha serie de estudos realizados nas últimas décadas pola psicoxeografía e a neurociencia que foron xerando descubrimentos significativos:
  • Unha gran parte da recepción de estímulos que recibimos da contorna é realizada a través dos ollos, captando imaxes de espazos que son recoñecidas e analizadas por células localizadas en zonas específicas do cerebro destinadas a tal fin, como as aloxadas na área parahipocampal de lugar do lóbulo temporal.
  • A afinidade cara aos ambientes naturais parece responder a certa propensión ao recoñecemento da contorna a través das matemáticas que resaltan as propiedades fractales destas escenas, onde a mesmas formas básicas repítense a distintas escalas.
  • A inclinación cara a contornas naturais tería tamén que ver co modo en que o noso aparello cognitivo funciona neste medio, onde a atención prestada é involuntaria e sen esforzo, relaxando o sistema nervioso, e permitindo liberar puntualmente a concentración cando no transcurso da rutina urbana podemos dirixir a vista a elementos naturais próximos ( Kaplan, 1989; Ellard, 2016: 40).
  • Tamén a gradación do grosor e nitidez do contorno dos corpos, definidos nos conceptos de “espectro de enerxía da imaxe” e “frecuencia espacial”, afectan o grao de atracción por escenas dunha determinada composición ( Ellard, 2016: 35-47).
  •  Noutro nivel, a preferencia humana por certo tipo de paisaxes parece responder á continuidade evolutiva dun principio ancestral na selección do hábitat relativa aos conceptos de perspectiva e refuxio ( Appleton, 1975; Ellard, 2016: 36), que fan que sintamos máis cómodos naquelas localizacións nas que é posible ver sen ser visto.
• O concepto de atmosfera: A análise das sensacións desencadeadas a través da recepción visual da información que chega do exterior complétase co concepto de atmosfera, que introduce ao corpo na percepción do espazo: o noso sistema corporal recibe informacións difusas da contorna que son lidas como atmosferas significadas, producindo unha sensación intuitiva do lugar ( Schmitz et ao., 2011: 242). O filósofo alemán Martin Seel (2010) expón que unha mirada atenta é capaz de ver non só “isto e aquilo” senón como “isto e aquilo” interaccionan nese instante. Esa interacción de aspectos perceptibles sensorialmente que se subtrae á determinación cognoscente, permite unha captación na que o obxecto contemplado móstrase en toda a súa plenitude ( Seel, 2010: 65-79). O Aura que emana dos obxectos definida por Walter Benjamin, podería entenderse así como unha revelación que non se descobre ao coñecemento, senón que se fusiona co corpo: “ (…) unha trama particular de espazo e tempo: a aparición irrepetible dunha distancia por próxima que esta poida acharse. Ir seguindo, mentres se descansa, durante unha tarde de verán, no horizonte, unha cadea de montañas, ou unha rama que cruza proxectando as súas sombra sobre o que repousa: iso significa respirar o aura daquelas montañas, desta rama” ( Benjamin, 2008: 16-17, 56-57). Esta idea de aura que desprende un obxecto cando é contemplado, é ampliada por Gernot Böhme nos seus ensaios dunha nova estética, onde explica as atmosferas como esferas de presenza dos obxectos sentidas polo observador ( Böhme, 2007: 297). Nesta liña, o arquitecto suízo Zumthor explica a atmosfera dun edificio a través da presenza dos materiais, a consonancia entre eles, o son e a temperatura do espazo, as cousas ao redor, o desexo de desprazamento, a tensión entre o interior e exterior, os graos de intimidade, e a luz sobre as cousas ( Zumthor, 2006: 22-70)
• A urdime afectiva (Lev Vygotski).